Алтай Хангай нитуктай
Алтан алаг моритай
Алтаанай эзэн гэджи байбалтай.
Алталунгаа хатунтай, Тэрээндэ ганца бүдүүн күрүгчи гүүтэй
(ондоол джисүни),
Тэнэг Дунгяадай дүүтэй,
Буруунай арасун дээлтэй.
Тэрэ байджи байтараа
Алтаанай эзэн гээчи
Аен киджи айлду айлчаар очиналтай
Кэдүн цаг болоод сөөргөө ороджирнэ.
Сүрүкэй айсун янзаар орджиррээд гэртээ
Үттэркэн гэгчээр цай уутаад ла
Мориндоо мордоод ла тэргилбаа...

– Чимай аладжи Алталунгаа хатунаарчини олзо кикүм, – гэджи арбан табан тодоготой ахай мангут ирэнэ, намадо тэрээнтэй алалдахуйн чидал байхагуй. Алтан алагтаа уноод ла ябаджи үгбаа зүүни урда зүг гээд лэ. Тэрэ кэлэджи байхуйни тэнэг Дунгяадай дүүни дуулсанни. Тэрэ аашеэрни орджирээд үгэ кэлэджайна:

Дэгдээкэйн дэгдүүкэй
Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.

– Бэригэн эгэчи дуулалзо!
Ахай мени юундэ очиба бэй?
Арбан табан тологойтой
Ахай мангад гэджи юү гээчи бэй? Тэрээни би үзэкү асан би. Бэригэнни залгуулба:
– Өбөй чи бүү кэйтүүрэ!
Чима шэнги тэнэг күн үгэй
Үзэнү би гэджи бүү санаарай
Адуутаа хараад байгаарай.
Болил гэджи хэлэнэ би,
Гэбэл даа эгэчини.

Тэнэг Дунгяадай яахани үглөөни босоод гүйбаа. Хара далай гээчиин захадо ороод, захайни өөдэ харгуйгаар ябаба. Ябусаар байтарни нэгэ уула болнолтай, харгуйгаараа нэгэ дабаан дээрэ нохой архаа бархаа улуд цохойба. Яагаа олон улад бэй гэджи харгуй дээрэ гозойгоод күлеэджи байна күбүүн мана.
Нохой курчи ирэн гэкүдээ арбан табон таракитай амитан ирэбэ. Уулайн чинээн шира цоохор моритой унөөки күбүүн:
– Ппэй! Эймү ямар амитан байкчи гээчи бэй, эймү олон таракитай, – гэнэ.
Буун харайсан бэеэрээ морео нэгэ модоноосо уяджирееод ирэбэ.
– Һаа, һаа! – гэджи илэгэ хатаджи ябана (ахай мангад) «кэцү-кидээү». Халуун иллэгэ идэкүм, – гэджи, гуйичини шираха би, дайбан модо ацара! – гэнэ. Күбүүн ара таашеэ гүйбэ. Ямар модуйги бүү мэдэ, күбүүн тэнэджээ бидэрджи ябуна. Тэрэ орой болосон хойно гүй-джирбэ күбүүн модуйгаачи олоогүй мэйн ирэбэ.
Ахай мангуд унтаджээ кэбтэнэ. Галхан түлэсэн унтарантаад бай-джайна. Нэгэ ехэ мунца кэбтэджайна дэргэдэни. Күбүүн мунцыни абсан бэеэрээ нэгэ үргүнэ, бүсэндээ күргэбэ, хоёр үргэбэ, мүрүн дээрээ гаргаба, гурбаадки үргэсэн дээрээ бури ёсотой далайба. Таракиини тасу гээд цокиджи абна, тологойни миил бүмбэреэд хара далай тайши унаба. Бэени нэлеэн холохон үсүрчи очина. Ахай мангуд босон харайсан бэеэрээ таракисаа хормбйдаа цутлуулба, ганца гол таракини үлээ.
– Заа, байза, күбүүн! – гэджи кэлэнэ. – Дуула, нүгөөдүр би ирэкүби, энэ гадзартаа намай күлеэджи бай, арайчэл гэртээ күрчи цагаан заанайгаа сүү саабал, тараким залгалдаху. Халуун илигиичини идэкүби, – гэджи кэлөөд, мориндоо мордоод гүйлгэбаа. Дунгяадай күбүүн гэртээ гүйджирбэ. Бэригэндээ тэрэ үгэ кэлэджи байна:

Дэбдээниин дэбдүүкэй
Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.

– Хатан эгэчим дуулалзо!
Арбан табан тологойтой лэ, тасу цокеэд орокеэ асам, үсүрчи күдее очеэлсан, босон харайгаад тологойгаа цуглуулба, хормойлоод мордоод очибал...
Нүгөөдүр ирээд эндэ күлеэгээрэй гээсэн лэ, илигычини идэкэби гээсэн гөө, нүгөөдүр очикул би. Бэригэнни залгуулба:

Дэмэй бүү ярилчи
Уймар чимай цохуулхуу?
Нүгөөдөр очибала
Цдүүлкөө очикулчи,Адуугаа харюула.
Али тэнэгэй үгэйе
Үнэншэджи болохогүйлэ,
Арил цаашеэ очилчи.
Үгэл кэлэн болеба би, – гэбэл.

Тыгээд дуудаад, цай юмэкэн уулгаад мүнөө олон алаг адуугаа каркулбаа...
Нүгөөдүр үглөө эртэ идээлэбэ. Тыгээд лэ баса Хара далай өөдекенее гүйбэ, гүйсээр байтараа харганаа бургаасани заха болоо, тэрүүгээр гүйджайна. Яашигүй екэ салки гараба, «бурхан» күбүүн далайда киисэн алдахудаа бургаасанааса бариджи арай гэджи токтоо. Тэрэ гүйджи ябутарни екээсэ екэ загасу цээджинээсэ урикши екэнкини гараад байджи байна. Хуурай газарааса тэрээни чир чирсээр, ноцо ноцоссор арай гэджи усундани оруулба. Цардаа орсон хойноо:
– Эй, күбүүн, дуул!

Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.

– Хайши очисан күбүумчи?
Кэрэг тушеэ кэндэ билэй?
Сайтар намада кэлээрэй.
Манай күбүүн залгуулба:
– Урджиин үдөр ябасам би,
Тэрэ үдүрөө күрсэн би,
Дабаан таашеэ харасан би.
Олон тологой цохойсон
Курчи ирэн гэкүдөни
Арабан табан тологбйтой асан лэ,
Абай тэймү юмэ үзээгүйлби.
Халуун илэгиичини идэкү мэни, – гэсэн лэ.
Далуй чэни ширахуй мэни
Дайбан модо ацар гээсэн лэ,
Гуяычэни ширахуй би
Гуйбан модо ацара гээсэн гөө,
Одоол тэрээндэ очибал би -
Модуйни олоогүйлби
Гүйджи ирэн гэкүдэм гөө
Гэнте хараад үзэсэн би,
Ехэ мунца байсан лэ.
Тэрээниини абаад далайсан би,
Таракиоыни тасу цокисан би,
Мухареэд очеэд токтосон лэ.
Бэени үсүрсэн
Үсүркэтэй зэргэ боссон гөө
Гол таракини үлөө сэн
Хоромойдоо цутлуулаалсан
Цагаан заандаа күрсү би, – гэджи кэлээлсэн.
– Нүгөөддур үдөр дундайн кирэдү
Эндэ ирээд күлеэгээрэй гээсэн
Элигиичини идэкү би гээсэн.
Тэрээндэни ирэджү ябунал би, – гэнэ.
Хаб загасу залгуулба:
– Күбүүн, күбүүн дуулалзо!
Одоол мүнөө ирэбэлни
Чидалаа гарган цокеэрэй,
Хара далай тааши ороторни
Цокихоол бодоорой,
Чимада нэгэ туса күрүгэсүү.
Намай иигэджи тусаласан чи
Кэзээчэги мартахогүйлби
Үгэл кэлэн болисуу би,-
Гээд лэ зогсобой.

Күбүүн очеэд тэрэ газарта күлеэджээ байна. Мангад ахай миин архайгаад орджирбэ даа.
– Һаа, һаа, һаа! Күбүүн күлеэджайна аджиггүй. Халуун элигэйчэни идэкүм. Гуйбан модо, дайбан модо абаад ирэ, – гэнэ.
– Би гал түлеэд күлеэджайкху би.
Күбүүн гүйбэ, нэлеэн Удаан очеэд сууналтай, модон дотор ороод. Сэмээкэн гүйджирээд харахудани куркирджи байна ахай мангут. Гүйджи-рэкү мүртөө мунцайни абаад сайн далайджи далайджи цокиджил абба, таракиоыни далай таашэ мухурибаа. Ахуй мангут эргилдэджиркеэд лэ куркираджил байна. Арбан табон таракиини хаб загасу үмкүджиркикэ-дэни күбүүн тэргилээд гүйбэ.
Гэр тээшээ (харан кикүдэни тэрэни үкөө, тэрчилэбэ тэрээнни) гэртээ амигүй гүйджи күрчирбэ. Оросон чигтээ бэригэндээ тэрэ үгэ хэлэбэ:

– Абай эгэчи дуулалзо!
Арабан табан тологойтойгоо
Алаад ирэбэ гээчил би.
Ахайнмини буха көөргэ үгөөчи
Бушуу түргэн очиху мини.
Бэригэн залгуулба:
Ахай чини айлаа лэ.
Алаха үгүйби гэджи кэлээлэ...
Али тиигээд юү гэкү бииби.
Алтан алагаа дүү барилза!
Абаад бошуу ирэлээ!
Үтэр түргэн ацарба
Эмээлиигээ зохеэба.
Унаад ябоод очиба,
Тэнэг Дунгяадай гүйлцэбэ.
Үнөө хаана асан бэ?
Үнөө эндэл асан гөө.
Үндэр тологой өөдө морёо залаба,
Тэнэг Дунгяадай үлэбэ.
Эгэчини хараба, шира цоохор мори байба ла.
Уулайн чинээн унасан модотой адали гөө
Үтэр мореэ залан ябоба.
Тэнэг Дунгяадай тэгэрибэ,
Гэртээ күрчи ирэкүдэ
Уураг улаан цайгаа чинаджи байбала,
Үлэ хоолойни үгбэ.
Эгэчини бишиеэбэ, үгэл кэлэн болиба.

– Зээ, эгэчи, ахайн мэни буха кооргэйни үг! – гэджи, – би очиджи амитанаа аласан ахудаа, шитааджи, галдаджи ирэкүм. Шира цоохор мориини олзо кикүм. Буруу хараджв уйладжи, зүб хараджи инеэджи, эгэчини буха көөргыни үггүбаа. Тэнэг Дунгяадай көөргэйни үргэлээд лэ ябубаа. Хоёр хоног галдуба, арай гэджи галдаджи, шира цоохор мори олзотой ирэбаа. Тэрэ мореэчи харюулхр, адуугаачи харюулхо. Тэрэ байтараа нэгэ үглөе эгэчээсээ сурана:
– Намадо унахо мори байхуу? – гэджи.
– Яаху чэни? – гэнэ.
– Ахайгаа нэкэнээкү санаатай би.
– Чинии олху гэджи хаана бэй, – гэнэ эгэчини.
Суран суран салхаа болеэ күбүүн.
– Зэй, энэ адуундачини ганца күрүгчи гүү байна бэзэ, тэрээнэй унагалхудо унахо моричэни тэрэ ахуй, – гэнэ. Тэрэ моричэни гээчи ахуй.
Идээ хоолчи уухани бага болоод, тэрэл гүүгээ харюулха болбо. Кэдүн цаг, кэдүн джил харюулха тэрээнээ. Нэгэ харюулсаар байтарни унагалбаа. Нэгэ үдэши йирээд тэрэ үгэ кэлэджи байна:

– Хатан эгэчим дуулалзо!
Күкшин гүү унагалба
Барихал гэкүдэм барюулна үгэй лэ,
Яаджи байджи бариху би,
Тэрээниим намада зааджи үгеечи.
Үни холо болбо гөө
Үбүгэн ахайгаа нэкүкүл би
Одоо цаг болохони гөө
Үгэ кэлэджи үгөөчи!
Эгэчини залгуулба:
– Үглөө үдэр дунда
Нэгэл нюдөө цабчихо биизэ
Тэйкүдэни үридчи барибал барина биизэчи,
Үгэл кэлэн болиба би, – гэджи эгэчини кэлэбаа.

Тэнэг Дунгяадай гүйджи очисан бэеэрээ харуулджээ байна, дэр-гэдэни ойрохон очеэд гозойджи байна. Нэгэл цабчиху шэе, тэрэ дарай ноцоод лэ очиба, хоёр хоног ноцолдобаа тэрээнтэйгээ. Хоёрдоки үглөө эртэ күтүлээд орджирбэ. Хоёр чикэнээсэни баряад:

– Зээ, эгэчи дуулалзо! – гэджи тэрэ үгэ кэлэджи байна.
– Эгэчим кэлээрэй.
Намадо хазаарлаха хазаар байхо гүү?
Тохохо эмээл байхо гүү?
Зэрэ зэмсэг байхо гүү?
Үгэл хэлэн болихом гөө.
Алталунгаа хатан залгуулба:
– Хойто тологойн үбүртө
Күндүй агуй ла байхо биизэ
Хас түмер үүдэтэй аху биизэ
Тэрээнээ хаалгаджи чидабалчини
Өмөөл тохом тэндэл гөө.
Зэрэ зэмсэг тэндэ гөө.
Үгэл кэлэн болиба би.

Күрин унагайгаа күтүл күтүлсээр чикэнээсэни тологойн боори күрүбэ. Чилуун үүдэтэй нэгэ күмүг үзэбэ. Үрөөсүн гараараа унаганай-гаа чикэ баряад, үрөөсүн гараараа үүдэйни татаад, үлмы дээрээ уна-гаагаад, үүдэйни газарта үсүртэр шиндэгыдчиркибэ. Цаашени күтүл-сээр орон гэкүдэни:

– Үбчө мүнгүн эмээл байба,
Үбчө мүнгүн хазаар хадургу байба,
Хазаараар шира унагаа хазаарлаба.
Үбчи мүнгүн эмээлээ абба.
Тэрэ цаана саарин тохом байна.
Тэрөөнөө абан унагандаа тохоба.
Далан долоон тобчито
Дарго торгон дээл байна,
Бутайн чинээн залаатай
Булаган хара малгай байна.
Тэрээни абаад гарба.

Унугаа күтүлээд гэр тээшээ галгиба. Цэргэндээ абаачаад уяджар-кеэд гэртээ ороба. Идээ ундаxанаа ууба, дээл хубцасаа үмүдбэ. Ар-ха ехэ саадагаа мартаад, саадактаа очиба. Саадагаа абаад күрчирбаа. Саадагаа аксаад, эгэчээ дуудаад гарбаа:
– Зээ, эгэчим, джилооноосам бариджи үгөөчи. Эгэчини джилооноо-
сони бариба. Тэнэг Дунгяадай (Дунгеэдай) мордоба...
Ойн модо тоолон, окторгайн одо тоолон булгиба морини. Тыгээд лэ зүүн уриду зүг гээд лэ зорибаа. Тэрэ ябуджи ябахуйн дунда нэгэ араг үргэлсүн аргал түүсэн нэгэ үбүгүн ябаджайна. Тэрээнтэй уулза-джи тэрэ үгэ кэлэлцэджи байна:

Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.

– Али газарай үбүгүн чи?
Араг юүндэ үргэлээчи?
Үбүгүн гэгчи залгуулба:
– Араг үргүлсэн үбүгүн би
Арагал цуглууджи ябана би,
Арбан найман таракитай гөө
Ахай мангусай үкөөлджин би.
Манай күбуун залгуулба:
– Алтан алаг моритай гөө
Алтаанай эзэн гоо
Үзэбэчи бүйзачи?
Үбуген залгуулба:
– Арбан найман таракиту
Ахай мангусайда байнаа ла
Алуулан алдахадаа
Адуучин болсон ло.
Манай күбүүн залгуулба:
–Унөө кээрэни байна гөө?
Адуундаа ябуджи очисан гөө?
– Абай күбүүн мэдэнэгүйлби, -
Гэджил кэлэбэ үбүгүн.
Арабан найман таракиту
Одоо мүнөө гэртээ гүү?
Үгэй, байхагуй,
Ан гүрөөл кеэсэн гүү?
Үглөөни эртэ гаракчи,
Үдэшиин улаан наранаар ирэкчи,
Үгэл кэлэн болеба би.
Тэнэг Дунгяадай
Мореэ зүб тээшэни залаад
Мангусай таашэни очиба.
Мүн адуу хуряасан күн дабкяджи ябуна. Хуугяад күрчи очиба тэн-дүни. Ахани урга чирээд ябуджи байна алтан алаг мореэраа.
Абай, мэндү, мэндү! – гэлцэбэ.
Али юүмэкэн кэлцэбэ.
Аха үлү хайхарба.
Күрин унаганааса буун харайсан кинаа сүгүджи суугаад, тэрэ үгэ кэлэбэ Тэнэг Дунгяадай гээчи:

Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.

– Алтан алаг моритай
Алталунгаа хатантай
Алтаанай ахам дуулалзо!
Ой күбчи оронтай
Аха мэни бэлээлчи, мэндуйгээ юундэ сайн кэлэнэгүйчи? Үтүлджи күгшэрэджи очибачи гүү?
Али намай танинагүйчи гүү?
Тэнэг Дунгяадай дүүчини бэлэйлби.
Алтаанай эзэн залгуулба:

– Абай өндээд очибалби, үнэн магад дүүминичи гөө? Эндэ ирэкуйн чидал байха гэджи санаагүйлби. Эймү холо яаджи ирэбэчи? Газар тэнгэри хоёройгоо хайчилдахуйн тэндэ ирэбэлни, хара лабтай Дунгяадай чи гу? Унэн үгээ кэлэйчи гөө, арбан табан толгойто ахай мангасыги үгэй көэ гэджи дууласан би. Алталунгаа хатанаармэни олзо кииджи очисан лэ. Манай күбүүн залгуулба:

– Олон бү кэлэлцэе
Орой цаг кэлэлцээ мана
Үгэ кэлэн болихамини.

Заа тыгээд лэ сайн үгээ кэлэлцэджи, зүб үгээ зүбшээлцэбэ.
Тэрэ сууджи, нэгэ ойр зуурхан хоюулаа гэнтэ ажиглан гэкэдэ Алтаанай эзэнэй алтан алаг күрин унага хоёр үнүрлэлцээд гозойджи байна. Үбэй таракидаа! Яагаа инаг гээчи бэйта, – гэджи бододжи байна Алтаанай эзэн гээчи.
Зай, ахаймэни! – гэджи Дунгяадай кэлэбэ. Арбан найман таракитайтай алалдухуйн учир ойлго, – гэджи. – Би ондоо таашэ очеэд хонохо мэни, үглөө эртэ уулзаа мэнэ, – гэджи Тэнэг Дунгяадай кэлэбэ.
Тэнэг Дунгяадай мордоод күдөө очиба. Алтаанай эзэн гээчи адуугаа намнаад ябуджи үгэбэ. Күрин унагаа табиджи идээ усуханаа ууджи хонобаа. Үглөө эртэ босоод, морео бариджи эмээлээ зокеэгаад, мордоод, тэрээн ябуджи ябуна. Алтаанай эзэн адуун таашеэ хуугяджи ябуна. Хоюулаа урду урдаасаа уулзаджи үгэ сайхан кэлэлцэбэ. Алтаанай эзэн гээчи тэрэ үгэ кэлэджи байна:
– Үнэн дүүмини болбола үгэй мини дуулалзо. Үбуген насун болоолби. Энэ арабан найман толгойто ахай мангасай алукуйги арга зугаа юү бэй?
Үнэн сайн мэдээрэй, үглеөнэй үлүй күртэлэ энэ сүниин харанхуйда үнэн сайхан зүүдэ зүүдэлбэби, үнэмшэджи байнаби, – үгэл кэлэн болиба би.
Тэнэг Дунгяадай залгуулба:
– Үглөө эртэ уулзае, мэрэгэн зүүдээ зүүдэлсүүби. Арбан найман таракитайги, алахуйн муухайда зүүдэлсүүби. Күдөө очиджи хонохом гөө. Үгэл кэлэн болисуу би, – гээд лэ күдөө тээшээ мореэ залаад ла ябуджиркиба.
Алтаанай эзэн адуун таашеэ ябуджиркиба. Тэнег Дунгяадай идээ хоолохоноо табиджи, кээрэ очиджи, чинаджи идэджи, эмээлээ дэрлээд, тохомоо дэбисээд тэрэ унтаджи ирэбэ. Тэрэ сүниин дундайн керидү нэгэ зүүдэлджи байна: – нэгэ гоёосо гсё экэнэр ирэбэ, – гэджи, – сайхан үгэ кэлэба, – гэджи. Цочин босон харайба. Харан гэкүдэни нэгэ гоёоса гоё экэнэр йирээд, сүгүджи сууджи байна. Тэрэ үгэ кэлэбэ:

Али газарай эзэн та?
Хаа газарай хаалуудта?
Кэрэг дзориг кэндү бэлэй?
Үнэн үгээ кэлэктүй.
Үтэр түргэн кэлээрэй.
Дуутай болбал дуутараарай,
Кэлэтэй болбол кэлээрэй.
Хараху чэгтэ галтай лэ
Хатун шинджиин күбүүн лэ.
Манай күбүүн залгуулба:
– Алтай Хангай нитуктай
Алтаанай эзэнииги
Нэкэджи ябаналби.
Арабан найман тологойто
Ахай мангасай адуучин болоо ла
Абчу очихуйн арагайги,
Алалдуху дайсан мэни,
Ахай мангад гээчи лэ
Ахайгаа абчи очихол би,
Арга зугаа бүйчи биизэ
Үнэн үгөө кэлэнэлби.
Түрү гээчии үзээгүйлби,
Түүкэй махан бэетэйлби
Үгэл кэлэн болибо би.
Үнөө экэнэр залгуулба:
– Хариин күбүүн харатай
Хара мангад күчитэй
Хара мангусай хатун ла би,
Алтан Дангина нэрэтэйлби,
Або эджиигиим добтолджи
Намай абчи ирээсэн.
Үнөө кирэ ябухадаа
Үнөчин, үрөөсүн күн бэлэйчи
Үнэн чидалтай күбүүн чи гүү?
Эркиидээ мэргэн эрэ чи гүү?
Үглөө эртэ очеэрэй,
Үүр сүни хоёрай забсараар
Уүри цайлгаад мордоху.
Арабан найман тологойто
Ахай мангут очиху,
Очисан сүүлээр орилхалби.
Гарахуйн улаан нарунаар
Мүнгүн чиндага наадху биизэ.
Орохуйн улаан нарунаар
Алтан баганайнни орондо
Алтан чиндага наадху.
Тэрэ хоёр ахай мангусай
Хоёр сүнэсү тэрэ лэ.
Тэрэ хоёрииги алаад бэетэйн барилцаху
Мүнее хатун тыгэджи кэлэбэ...
Тэйгэджи кэлээд буцаджи ябуджи үгбаа.
Үглөө эртэ босоод
Тэрээ ойра хаби очеэд гозойджи байна.
Тэнэг Дунгяадай гээчи.
Үглөөнэй хара бүрүгөөр
Дүн дүн тэнгэри дуутаргаад
Дүсүр дүсүр бороо оруулаад
Агуулайн чинээн шира цоохор мориндоо унаад
Арбан найман таракиту
Амаа атайгаад тэрэ ябаджиркибаа.
Тэйкү самбаандуни
Тэнэг Дунгяадай хуугяад күрчи очиба,
Байшин балгасундани ирэбаа
Хатун гэртээ сууджи байна,
Идээгүй идээгиини идүүлбэ,
Уутаагүй ундайни уулгаба.

– Заа хараджи бай, гарахуйн улаан наранаар мүнгүн чиндага наадху бииза, чи тэрээнииги тасу харбахуй мэдээрэй, – гэджи кэлэбэ. Тэнэг Дунгяадай номо сумаа зэкеэд тэрэ күлеэджи байна. Гарахуйн улаан наранаар мүнгүн баганайнни оройдо мүнгүн чиндага дэбкэчибаа...
Сайн гэгчи шигаагаад табяад ла оркиба хоёр таашеэ үсүрчи очиба, тэрэни үдүрээ кэбтэбэ. Орохуйн улаан наранаар алтан баганайнни оройдо алтан чиндага наадаба... Тэрээни харбуджил абсан, хоёр он- доо тасу үсүрбэ. Тэйгээд күлеэджи байна.
– Зэ, гэджи күбүүн, ундаа уу, хоолохон идэ. Күдөө гарчи хоно. Үглөө очигчи цагтони үүдэндэни уттаарай.
Ахай мангад ирэджи ябана. Күбүүн күдөө ябуджи үгбаа. Дун дун тэнгэри дуутаргакчинчи болеэд, дүсүр дүсүр бороо оруулакчинчи болеэд гэртээ күрчи ирэкэдэни хатун угтаба, урдаасани уктуджи очеэд:
– Аетай яббуу, антай яббуу? – гэджи сураба.
– Анчи үгэй байна, замчи үгэй байна, – гэджи кэлэбэ.
Үдэр дундайн кирэдү тологойм үбүдсэн, гузээм үбүдсэн, мореэ уяджэркеэд үүдэндээ күрээд:
– Али наашеэ, эмэгэн, мэргэн цагаан түлгүйм үгэджи, адаг но хойн доогуур бүү оруул, алцагар эмэйн алан доогуур бүүоруул, – гэджи кэлэнэ.
Тыкэдэни алаг нохойн доогуур өөрынгөө доогуур оруулаад абаад үггүнэ. Цагаан тулгөө хаяад үзэкүдэни юмэ гарахагүй.
– Ай, дэмии юмэ, – гээд абаад гэртэ ороба. Арай сүлдэ муутай ороджи ябуна.
– Үтэр үтэр эмэгэн, цай халаа! – гэнэ. Халуун цай байсанни кээд үггүбэ. Ууба ундалба. Унтаджи үгбаа мангад. Үглөө эртэ босоод Дунгяадай күбүүн гээчи тэрэ хуугяджи ябана. Харшинайни үүдэнэй тэндэ күрчирбаа. Цэргэни харшинайни бүри дэргэдэ, цэргэнэйни оройдо гараад (мореэ уяжархёод) гозойджи хараджи байна. Тэрэ саруул болохоор ахай мангуд мордоба. Цэргэнэйни оройноосо маннай рууни байлгаджил абналтай.
Ахай мангуд баахан оборготоджи үбүдүгтээ сууджи очина, моринааса унаад, тэрэ үгэ кэлэджи байна:

Дэкэмэркээниин кэнкүүдэй.
Өбөй чинээн өлдөм түрү.

– Ямар юүмэ даариба бэ?
Маннай мини цоорон алдаба,
Гол таракинайм цохо гүү
Кэн күбүүн даариба бэ?
Ямар үрэ үшээгээр?
ҮгэтэЙ болбал яриктуй!
Тэрэ тэйгэджи кэлэкэгүй сэн гөө Ухаани дүйрэн гөө Тэнцээреэ олоджи ядаджайналби. Мунхаг тэнэг болбаби гүү? Манай күбүүн залгуулба:
– Арабан найман таракиту
Мангут нэрэтэй бэлээлчи,
Зүб үгэй мэни дуулаарай,
Чинии сурахаду хэлэбэлби.
Алтан алаг моритай гөө
Алтаанай эзэн гөө
Боол болгон байлгаалчи
Гэм чэни тэрэ лэ,
Үзэлцэбэл үзэлцэе,
Үнэн үгэйгээ кэлээрэй!
Үгэл кэлэн болеба би.
Тэйкү мүртэни ахай мангадни
Босон ла харайсан
Тэнэг Дунгяадайтай барицалдаад лэ очиба.
Мангут бичи гээд дылнэгүй,
Дунгяадай бичи гээд дылдэнэгүй.
Кэдэн цаг ноцолдоба, гэнтэ нэгэ тас ч кисэн, ахай мангад алдалаад унатчиба.
Тэнэг Дунгяадай тэрэ холо. үсүрчи очеэд байджи байна.
Хороту сэлмээрни Алтаанай эзэн гээчи арабан найман таракиини хага цокеджиркеэ. Сэлэмэни мангусай сэлэмэ, аннаджи очихудоо абчи ябукчи юмасан ахуй. Тэнэг Дунгяадай тэрэ күрчи ирэбаа. Аха таашеэ тэрэ үгэ кэлэджи байна:

Дэгдээниин дэбдүүкэй.

– Або мэтү ахайм дуулаарай!
Арабан табан толгойтой асун гоо
Алакчи мангадни.
Эймүл янзуйн асан лэ
Уймар тэнэг дүүчини биизэ
Үнэмшэнэгүй сууналчи.
Түрүйги үзээгүйлби чинии мэдэсээр байтара адуутаал харюулаал би. Үнэн үгее кэлэлцэе, – зүб гэбэл докеэрэй. Ахай мангусай буха көөргө олоорай. Түлеэ түлэши цуглуулхам. Алтан Дангина хатун ябуджайна, Али би цуглуулалцасуулби. Екэ тулеэ кэрэктэй. Байшин балгасуни абхачи гуу?Алтан Дангина хатун кэлэбэ:
– Абхагүй абалчини, гэртэни оруулайии. Гурбуулаа чирэбэлтай. Алта мүнгүйни абактуй. Булта шэлүүсыни абактуй. Байшин балгусатайни галдактуй. Одоо минии цаг күрүбэ гүү? Танай орондо очилцоху би, үнөчин үрөөсүн бэе мэни эзэнгил үзэкэни алтайчи.
Хаанай хатан алтайчи. Йирэн джил болсон гөө, эндэ ирэджи оуусан би. Экэ эцэгым добтолсон энэ хара мангад гөө. Хара таракинайни хамхархадал харин баертай байна би. Хаанай хатанда даарилдаджи харал таркяа алдаба. Зүб үгее зубшэе, – үгэ кэлэкээ болиба би. Гурбуулаа уулзаджи зүб үгөө зүбшээнэ.
Байшин балгаеундани арай гэджи чирчи дааджи оруулба. Алта мүнгүйни абба. Булта шэлүүсыни абба. Байшин балгасундани гал асаагаад, буха көөргөөр көөргэдэбэ, арай гэджи шитааба.
Күдөө гарчи күдэлөөд, унда усуханаа ууба. Алтаанай хаанай нитуг тааши зорибаа.
Агуулын чинээн шира цоохор мориини олзо кибаа. Алтан Дангина хатуниини унуулаад ябабаа.

Аен харгуйдаа ороод ябабаа,
Кэдүйн цаг, кэдүйн джил ябуджи
Алтай Хангайнгаа боори күрүбаа.
Ахайндаа ороджи ирэбэ
Уутаагүй ундайни уулгаба
Идээгүй идээгиини идүүлбэ.
Алтан Дангина хатун тэрэ
– Алтаанай эзэн дуулалзо!
Боори тээгээ болгончи гоо
Зүб үгээрээ зүбшээктүй.
Тэнэг Дунгяадай дуулаарай,
Абхал гэбэл абаарай,
Үгэй гэбэлэ үгэй гээрэй. Тэнэг Дунгяадай залгуулба:
– Хаан ахам дуулаарай,
Зүб үгөө кэлэлцэйе,
Үбүгэн насун болвалчи
Нитуктаа ирэджи амарабалчи,
Боори тээгээ абна чи гөө?
Аб гэбэл, гээрэй даа.
Алтаанай залгуулба:
Алтан Дангина хатуни
Бэри киджи суухам даа,
Зүб үгээрээ зүбшээбэ даа.
Тэнэг Дунгяадай дуулалзо,
Йирэн табан абахайнар цуглуула
Нуураар кэмджээд арики,
Уулаар кэмджээд маха болгонзо,
Үбугун насун болбалби,
Түрүлчини түбкинүүлсүү би
Үгэл кэлэн болиба.
Тэнэг Дунгяадай уриба.
Йирэн табан хаан цугларба,
Йирэн табан абахайнар цугларба.
Нуураар кэмнэджи арики хуряаба,
Уулаар кэмнэджи маха болгобо.
Екэ найр наадам киибэлтэй.
Алтаанай эзэн гөө
Тэрэ үгэ кэлэбэ:
– Цугласан хаан хаалуусууд,
Зүб гэбэл гээрэктуй,
Буруу гэбэл гээрэктуй!
Тэнэг Дунгяадай дүүдээ
Бэритээгээ аббал би,
Алтан Дангина нэрэтэй ла.
Үбүгүн наса болба би
Алтай Хангайгаа даатхаба би.
Орондоо суулгаба би
Али орон тэнэнэ би
Амараху цаг мэни күрүбэ гөө.
Орон орони эзэнгүүд
Орон орондоо морилактуй
Ирөөл табин очиита!
Булта бүгэдэ хаалууд...
Булту ирөөл табин кэлэбэ,
Найрласан газарта мини
Набчи цэцэг дэлгэрэг лэ,
Күрүлэсэн газарта мини
Күкү ногоон дэлгэрэг лэ,
Гарахадаа ганзагатайгаар
Ороходоо олзотойгоор.
Оросон тэнгэри арилакчи
Йирсэн айлчин морилакчи
Бүгүдэ булта морилактуй
Орон орондоо очиктуй
Амар сайхан джиргаела,
Үгэл кэлэн болеба би.

Джиргабаа.